इर्खुवाको माथिल्लो साल्पा क्षेत्रमा ७५% राई र २५% शेर्पाका गाई, भैसी, चौंरी आदिका चरन छन्। जहाँ जहाँ पानी थियो किराँतीहरु त्यहाँ बस्न रुचाउँथे भन्ने कुरा एकजना इतिहास लेखकले लेखेका पनि छन्। पहरो फोडेर भएपनि किराँतीहरु पानी खान र घर वरिपरिको जंगल सुरक्षित गर्न बाँसको डुँड बनाएर घरमै पानि ल्याउँथे भन्ने ती लेखकले लेखेका छन्। वास्तबमै इर्खुवाको सेरोफेरोमा राई समुदायको बाक्लो बस्ति भेटिन्छ। दोभानेको भित्री गाउँबस्तीको यात्रामा म स्वयंले पनि देखेपाएको कुरा हो यो। पेमाखर्क, फोक्ते, गुराँसे र बिल्बाँटे भन्ने ठाउँहरु चरनका लागि सबैभन्दा उपर्युक्त ठाउँ हुन्। उत्पादित घिउ, छुर्पी कि तुम्लिङ्टारबाट गोथेबजार हुँदै साल्पाफेदी भएर सोलु छिर्ने पर्यटकले किन्छन् वा ब्यापारीले सोलुको नाम्चेबजार पुर्याउछन्। खालि उत्पादन मात्रै गर्न सक्नुपर्छ। जौंबारीका होटल कि स्थानिय कुलुङ् राईले चलाएका छन् कि शेर्पाले चलाएका छन्। माथिल्लो फेदी कुलुङ् राईहरुको घना बस्ति हो।



सरसर्ती हेर्दा इर्खुवाको सबभन्दा माथिल्लो भागमा शेर्पाहरु, अलि तल राईहरु त्यसपछि क्रमश: क्षेत्रीहरु अनि तामाङ्, ब्राम्हाण, गुरुङ्, घले सबै समुदाय मिलेर बसेका देखिन्छन्। इर्खुवा क्षेत्रका बिबिध समुदाय नेपालमै अत्यन्त घुलनशिल भएर मिलेर बसेको समाज भनेर चिनिन्छ। दोभानेको सालेवा क्षेत्र यस्तै मिश्रित बसोबास भएको इर्खुवा सेरोफेरोको धेरै क्षेत्रमध्येको एउटा क्षेत्र हो।

इर्खुवाको मुहान क्षेत्रका शेर्पा, राई तथा क्षेत्री समुदाय भोजपुर जिल्लाभरिकै सबैभन्दा मेहनती जनता भनेर चिनिन्छन्। यहाँका जति मेहनती क्रिषक जिल्लाभरमा अरु ठाउँमा छैनन् भन्दा अत्युक्ति नहोला। दोभाने क्षेत्रमा इर्खुवा जलाधारको कारण प्राक्रितिक पानीको प्रशस्त उपलब्धता भएको तर यातायातको सुबिधा पुगिनसकेको हुनाले आफ्नो उपभोगको उत्पादन आफै खु:सी खु:सी गर्छन् त्यहाँका बासिन्दा। भिरालो जग्गामा पातपतिङ्गर डढाएर त्यसलाई मलको रुपमा बदली त्यहाँ मज्जाले धान फलाउँछन्। जुका लाग्ने घारिमा भित्रभित्रै अलैची रोपी मज्जाले आम्दानी लिन्छन्। मकैबारीमा कोदो पनि फलाउँछन् सँगसँगै बडेबडे काँक्रा घिरौंला पनि फलाउँछन्। प्रत्येक घरमा ३, ४ वटा भैसी; २, ३ वटा गाई; ८,९ वटा भेडा अनि त्यतिकै सङ्ख्यामा बाख्रा पनि पालेका हुन्छन्।

 

जहाँ जहाँ पानी थियो किराँतीहरु त्यहाँ बस्न रुचाउँथे भन्ने कुरा एकजना इतिहास लेखकले लेखेका पनि छन्। पहरो फोडेर भएपनि किराँतीहरु पानी खान र घर वरिपरिको जंगल सुरक्षित गर्न बाँसको डुँड बनाएर घरमै पानि ल्याउँथे भन्ने ती लेखकले लेखेका छन्।

जाँगरको नामनै दोभाने क्षेत्र हो भन्दा हुन्छ। यातायातको सुबिधा भयो भने माथिल्लो इर्खुवा क्षेत्र इलाम, धनकुटा जस्तै तरकारी तथा दुधजन्य उत्पादनमा अग्रणी क्षेत्र बन्नेछ। अहिलेको नयाँ संरचना साल्पासिलिछो गाउँपालिकाको वार्ड नं. ४ खाटाम्मा पनि जडिबुटी उत्पादन, पशुपालन र क्रिषीमा अग्रणी स्थान हो। खाटाम्मामा पनि उचाईमा शेर्पाको घनाबस्ती छ भने अलि तल्लो भेगमा उल्लेख्य रुपमा राई समुदायको बस्ती छ। चौकीडाँडामा राई र क्षेत्री समुदायको मुख्य बसोबास छ। चौकीडाँडाका यी दुबै समुदाय लगायत मगर, घले, गुरुङ्, बिश्वकर्मा, दर्जीहरुको उत्तिकै बसोबास छ।

चौकीडाँडाका सबै समुदाय बिगत केहि बर्ष यता रुद्राक्ष खेती र यसको ब्यवसायबाट राम्रै आर्थिक गतिबिधि गर्न सफल भएका छन्। 'जति इर्खुवा खोलाको नजिकका रुदाक्ष बगैंचा उति राम्रा रुद्राक्षका दाना' भनेर चौकीडाँडाका ब्यवसायी भन्नेनै गर्छन्। कुलुङमा बजार बिस्तार निकै भैसकेको छ। यहाँ पनि राई, क्षेत्री, ब्राम्हाण लगायतका अन्य समुदायको बसोबास छ।कुलुङका मानिस ब्यापार ब्यबसायमा निकै सक्रिय छन्। इर्खुवा सेरोफेरोमा कुलुङ् यातायात संजालले सुलभ बनेको सबैभन्दा सुबिधायुक्त ठाउँ हो।